O refraneiro coa vellez

Os anciáns, vellos, a terceira idade, os adultos maiores, a idade madura, os adultos en plenitude, etc., varios foron e son os termos cos cales se denominaron aos anciáns. O refraneiro teno claro, chámaos vellos; en parte pola súa orixe antiga e en parte tamén, por pertencer á lingua popular, coloquial, e ás veces, mesmo vulgar.

En primeiro lugar, o paso do tempo é irremediable, e todo o mundo chega a idade avanzada, bo se chega ou no caso que chegue. A vellez é para todos, ninguén se pode librar. O cal significa un recordatorio a xeito de advertencia, que ademais, enmascara certa ameaza con regulo a futura vinganza, a xeito de estar a man ou parellos.
"Pasando o tempo, chegamos a vellos".
"Vello son e vello serás, tal me ves, tal te veras".
"Tales fomos como vos; tales seredes como nos ".
"Aos meus anos chegarás, ou a vida custarate".

Hai unha burla case sempre, ás veces dura e mordaz, outras frívola e xocosa, cara ás xentes da terceira idade, centrada nas súas características físicas e a perda de cabelo ou dentes, os cambios de carácter, e/ou problemas coas súas capacidades mentais.
" Que é a vellez? Espirrar, tusir, gruñir e preguntar que hora é".
"Á vellez, acúrtase durmir e alóngase gruñir".
"Calvicie, canice, moas e dentes son accidentes; impotencia, engurras e arrastre de pés, iso é a vellez".
"Aos setenta, poucas bocas conservan a súa ferramenta, e é regra xeral que dende os cincuenta ande mal".
"Os vellos son como os cornos: duros, ocos e retorcidos".
"É máis doado endereitar un corno que endereitar a un vello"
"Home vello, saco de ósos"

O feito de ter experiencia da vida, dá sabedoría como se verá máis adiante, pero tamén isto sumado ao tempo do cal dispoñen as persoas maiores, fan que falen bastante, o cal recolle como crítica o refraneiro. Locuacidade estigmatizada socialmente, como a sinalada tamén para as mulleres.
"Ao vello nunca lle falta que contar, nin o sol nin o fogar".
"Antes faltarán peixes no mar que lle falten ao vello cousas que contar".
"Todos eran no consellar, e máis a vella".
"Vello ao sol, e vella ao canto, e mozo en campo, mulleres en forno, e mozas en arrastro, din e falan de todo".

Algúns refráns presentan unha especial crueldade na visión que sobre as persoas de maior idade dan.
"Os vellos, ao canto".
"Un vello sobre un poldro, un tolo sobre outro".
"O home vello, na súa terra é estranxeiro".
"Home ancián, cando morre non é chorado".

Tamén se expresa certa imaxe de nostalxia dende o seu punto de vista: ao final do camiño na vida, onde se mira máis para atrás que cara a diante. Pero ademais se esta etapa se vive en condicións adversas, pobreza ou enfermidade, é dobremente pesada e negativa.
"A vellez empeza cando os recordos pesan máis que a esperanza".
"O vello que non ten, fortuna non espere".
"Non hai vida máis traballosa que vellez xenerosa".
"Á vellez, diñeiro e muller".
"Para enfermidade de anos non hai medicina".
"A vida pasada, fai a vellez pesada".
"Vellos e ao par ditosos, poucos".

Aparece a idea da morte, en varias ocasións como se verá máis adiante ligada a outras cuestións, e é que a súa proximidade na vellez se pensa, ou mesmo se sente. Xunto a isto, están tamén os desexos de seguir con vida, de alongala, de sobrevivir ao destino.
"A vellez é fría, e a morte máis aínda".
"O vello quere máis vivir para máis ver e oír".
"De mozo pódese chegar a vello; pero de vello, só soltar o pelexo".

Non obstante, xógase coa idea da morte, chancéase, a risa exorciza e é que non hai moito máis que facer que desafiala, enfrontala e sorrir.
"Dixo a morte ao vello: - Que fas aquí? E respondeu o vello: - Esperándoche a ti".
"Que pronto o mundo nos deixa!, dicía suspirando o vello".

Entre outras cousas, é común soster que os anciáns teñen mal carácter, non só polas queixas dos seus males, senón polo seu anoxo coa vida, o mundo e con todos, e a demostración deste. Xa sinalei anteriormente "gruñir", pero a isto pódese engadir outra serie de actitudes e comportamentos desagradables.
"Os vellos son cobizosos e maliciosos".
"Onde vellos non andan, corvos non grallan".
"Onde non hai vellos, non hai cans".
"Anos e desenganos fan os homes túzaros".
"Nenos e mulleres non agradecen".

Son comparados con animais, riscados de cobizosos, maliciosos e túzaros, así como, desagradecidos, e é que: "A máis anos, máis pecados,".

O principal problema dos adultos maiores son as cuestións referentes e relacionadas coa saúde, ou mellor dito coa súa falta ou problemática, isto é a saúde deteriorada ou mala, as enfermidades en xeral e as relacionadas co paso e o peso dos anos en particular.
"Vellez, mal desexado é".
"Vellez, ausencia de ben".
"A vellez non vén soa".
"Ancianidade, irmá da enfermidade".
"O vello, xa por ser vello é un enfermo".
"A vellez é un saco de enfermidades".
"De tres cousas non te fíes: da saúde de vello, de alegría de xogador e do ceo estrelado".

Ás veces, abórdase o tema con certa ironía e en ton xocoso, máis que burla, inténtase quitarlle gravidade ao asunto.
"Para enfermidade de anos non hai medicina".
"Dos vellos viven os médicos".
"Ao vello non se ha de preguntar como estades. ¿Senón que vos doe?".
"Non fan "vello os anos, senón os danos".

O refraneiro tampouco desaproveita a oportunidade de advertir, sinalar e aconsellar. Un deses casos é a formación de parellas onde o home é maior á muller, e non só iso, senón ancián; ás veces, trátase de matrimonios por interese. A crítica humorística, condenaba a estes homes ou a ser cornudos ou rematar pronto no cemiterio. Tal vez unha forma de intento de disuasión, quizais sentenza inapelable á súa condición e acción, ou no seu caso, crítica dura e burla sempre.
"Vello con muller nova casado, defunto ou veado".
"Vello que fai o amor, candidato ao panteón,".
"Vello que se namora, preto ten a súa hora".

De feito, sublíñase a súa sexualidade e as súas ganas de exercela, pero en ton ás veces de aplauso, e outras, marcado polo pexorativo.
"O vello perde o dente, pero non a semente".
"Palleiro vello, arde máis presto".
"Mentres máis seca, máis arde a leña".
"Quen de mozo non trota, de vello galopa".
"Quen de mozo non correu, de vello desbocouse".

De feito hai unha burla explícita cara ao namoramento ou amor dos vellos, dende un discurso tradicional e conservador que discrimina os anciáns, e considera que o amor é cousa de mozos.
"Mal se quere o vello que amores ten".
"Vellez namorada, chocheira declarada".
"O vello, mal soldado e peor namorado".
"O corazón engana aos vellos".
"Vellez con amor, non hai nada peor".

Hai, tamén aqueles que sinalan a perda da paixón por parte dos anciáns. E é que o mesmo discurso se contradí, se isto último fose así, para que toda a batería de refráns anteriores que describen, toda vez que desaconsellan ou intentan disuadir, dos amores ou matrimonios de homes maiores con novas rapazas.
"Vello amador, inverno con flor".
"Home entrado en días, as paixóns frías".
"Cinzas non levantan chamas".
"Non hai vello pecador".

A comparación de idades é unha fórmula usual, onde a vellez, ten un papel protagonista, como un dos termos desta. En ocasións, cunha solapada mensaxe sexual.
"O vello por non poder, e o mozo por non saber, quedase a moza sen o que podes entender".
"Se o vello puidese, e o mozo soubese, cantas cousas se fixesen".
"Os pecados vellos, feitos en mocidade, nacen e rebotan de recio á vellez".
"O vello verde só na sepultura o perde".

Pero o máis común é comparar vellos con nenos, para sinalar como os primeiros regresan á segunda infancia ou nenez, isto é igualando aos termos de contrastar, ou ao contrario, subliñando as grandes diferenzas entre ámbolos dous extremos.
"Do que o neno se doe, o vello morre".
"Vello que moito dorme e neno que moito vela, pronto se lles remata a corda".
"Os vellos, á vellez, tórnanse á nenez.
"Nenos e vellos, todos son parellos".
"Ao vello que se anda a rebozar, como a un neno débeno azoutar".
"Ao vello o viño outra vez faille neno".
"A vellez é segunda nenez".
"Os vellos son dúas veces nenos".
"Tórnanse os vellos aos anos primeiros".

Nalgunha ocasión, trastórnanse as idades segundo os parámetros das características usualmente adxudicadas a estas. Unha sorte de mundo ao revés.
"Xove é quen está san, aínda que teña oitenta anos, e vello o doente aínda que teña vinte".
"Vello é o que morre, aínda que non cumprise os vinte, e mozo o que vive, aínda que cumprise os seis quinces".

As vellas aparecen moito menos, debido en primeiro lugar a que en ocasións baixo o vocábulo vello se sitúan ámbolos dous sexos, e tamén en parte porque directamente se dirixe o refraneiro máis aos homes maiores que ás mulleres da mesma idade. Cando se presenta ás mulleres anciás tamén a crítica afonda en tinguiduras burlescas arredor das súas condicións físicas e mentais.
"Vella que baila, moito po levanta".
"Cando a vella se alegra, da súa voda acórdase".
"Vella de tres trintas, aínda se alboroza cando as súas vodas conta".
"Vella e fea, o demo que a vexa".
"Non hai "vello que non fose valente, nin vella que non tivese os seus vinte".

Ás veces compárase homes e mulleres maiores, coas características consideradas propias e gabadas de cada sexo: eles valentes e elas fermosas. Tamén se compara vellas con mulleres novas. E a perda da louzanía e beleza é quizais para as mulleres maiores o máis preocupante, segundo advirte e sinala o refraneiro.
"A vella, a estirar a súa pel; e o demo a engurrar".
"Nin perlas nin diamantes fan unha vella elegante".
"Vellez e beleza, non andan xuntas nunha peza".
"Vellez e fermosura, nunca se viron xuntas".
"Onte lucía a miña cara, e hoxe está allada".
"Canto máis vella, máis pelexa".

O demo entra de novo a escena. É tan ou máis popular que Deus no refraneiro, e a personificación da maldade.
"Vella e fea, o demo que a vexa".
"A preito andan o demo e a vella: a vella a estirar a súa pel, e o demo a encollela".
"As vellas fían tremendo, por temor á morte e ao demo".

Hai tamén refráns, coma os vistos para a poboación masculina, que se burlan indirectamente ou a través de insinuacións da súa sexualidade, pero non na mesma cantidade que os dedicados ao sexo masculino.
"A vella de dous corentas, as súas mocidades conta e a alma quéntase".
"Vella de tres vintes, non é raro que o demo a tente".
"De vella gálana non fíes nada".
"Vella verde e caprichosa nin foi boa nai nin boa esposa".
"Non hai vella que ao pensar no trote, non galope".
"Non hai vella sen queixa".
Algúns refráns, os menos, defenden aos anciáns, e separan as cuestións de idade con outras características que o refraneiro alegremente adxudica como resultado de certo sentido común entre a poboación e que á vez se encarga de alimentalo.
"Vello si, pero non pendón".
"É vello, mais non no consello".
"Máis vale coidado de vello que boto de mancebo".

O que se recoñece é a sabedoría que entraña o paso dos anos a través da acumulación de experiencias, polo que se aconsella que dos vellos si é recomendable aceptar o consello. E é que a experiencia é quizais o máis valorado na etapa da vellez, e leva consigo coñecemento e sapiencia.
"Do vello o consello, do rico, o remedio".
"Do vello o diñeiro e o consello".
"O moito Nadal din as verdades".
"Home vello non necesita consello".

Só os desaxeitados non piden, oen e seguen os consellos dos anciáns. Trátase dunha crítica, pero agora non aos anciáns, senón aquelas persoas que non fan caso destes e da súa experiencia acumulada.
"Cando non é oído o vello, é evidente que está entre necios".
"Burro vello mal tira, pero ben guía".
"O mozo para obrar e o vello para aconsellar".
"Máis vale vello que mozo e medio".
"Máis vale unha vella soa que mil mozas".

Mesmo se considera que para postos de responsabilidade, poder ou autoridade, o ser vello ten as súas vantaxes, e sería a persoa apropiada para aplicar a súa experiencia do mundo e da vida. Mesmo, as persoas xuizosas gañan coa idade e optimizan as súas condicións mentais positivas.
"Certos cargos piden canas".
"Mal vai a corte onde boi vello non tose".
"Coas canas vén o miolo".
"Cando o home é máis ancián, ten o xuízo máis san".
"O mozo de bo xuízo, cando é vello é adiviño".

Os anciáns que non teñen bo xuízo son desestimados, e constitúen obxecto de burla; aínda que os refráns neste sentido son moitos menos que os anteriores.
"O vello que non adiviña non vale unha sardiña".
"O vello que non adiviña, desatina".
"Compadece o home vello que necesita consello".

A sabedoría do ancián é comparada coa do demo, e aínda pode gañarlle a este, ou en todo caso, o demo é sabio por vello, como di directamente o refrán, máis que por malo ou por demo.
"- Por que sabe o demo tanto? - Porque é vello experimentado".
"Por iso din que o demo sabe tanto, porque é vello,".
"Máis sabe o demo por vello que por demo".

A utilidade do vello é a súa experiencia, sabedoría e consello, e por iso valórase, por exemplo, a súa estanza na familia e o fogar. Aínda que, como en moitos temas e moitos refráns, a contradición ou a ambigüidade están claras e presentes, aínda que ás veces de forma minoritaria. E é que a cultura popular e a súa expresión oral son ambivalentes por excelencia.
"Quen ten un vello, quéreo queimar, e quen non o ten, quéreo comprar".

"Ditoso o fogar a cuxas brasas se quenta o vello".
"Ditosa a casa que a vello sabe".
"Casa que a vello non sabe, pouco vale".

Ademais están aqueles refráns que solicitan amor e respecto, que non son moitos, pero habelos, hainos.
"Ao vello, amor e respecto".
"Quen co vello burlou, primeiro riu e logo chorou".
"Quen a vello quere chegar, aos vellos ha de "honrar".
"A canas honradas, non ha de haber portas pechadas".
"Debaixo da barba cana, honra gárdase".

Como se ve, refráns hai para todos os gustos, de todos os sabores, olores e cores.